Na anderhalf jaar vol strafzaken ben ik sinds deze maand bestuursrechter. Op verjaardagspartijtjes moet ik vanaf nu harder werken om duidelijk te maken wat ik de hele dag uitspook. En dat het soms heus net zo sexy is. Hoewel fenomenen als gelede normstelling weer even moeten bezinken, zindert juist dit nieuwe rechtsgebied van de spannende ontwikkelingen. Observaties van een sectoroverstapper.
Door Niek van de Pasch
Terwijl drie Europese rechtersorganisaties de toekomstige Commissie-president waarschuwen voor de ‘vernietiging van onafhankelijke rechtspraak’ in onze Unie, zien Nederlandse togadragers ‘een grove inbreuk op onze democratische rechtsorde’ in de moord op advocaat Derk Wiersum. Het is een bijzonder krachtenveld om als jonge rechter in opgeleid te worden. Toch laat ik die beide invloeden even voor wat ze zijn. Ook omdat ik nog twijfel over wat het allemaal precies betekent.
Van een totaal andere orde is namelijk een rechtsstaatbedreiging die meer specifiek mijn nieuwe team aangaat. In het Nederlands Juristenblad van afgelopen week legt een expertgroep de ‘Januskop van de rechtmatigheid van het bestuur’ op het hakblok. Alex Brenninkmeijer en collega’s onthullen een stelsel van overheidschecks met twee gezichten: de rechter en de auditor.
Die instanties zijn in alles elkaars tegenpool. Rechters wegen individueel af of ongelijke gevallen wel ongelijk genoeg worden behandeld. Auditors vinken systematisch af of gelijke gevallen wel gelijk genoeg worden behandeld. Rechters geven een oordeel met rechtskracht over geschilpunten, auditors geven een advies met foutmarge over beleidspraktijken. Rechters zijn maatgevend in theorie, auditors zijn leidend in praktijk.
Natuurlijk is dat contrast zo wel erg scherp aangezet. Toch laat één voorbeeld zien hoe de realiteit die tegenstelling al belichaamt. De baas van het UWV mikt blijkbaar op een ‘werkzame werkwijze’, zodat de experts zich hardop afvragen of rechtmatig bestuur misschien is verschraald tot een ‘fictieve ambitie’. Hoe dan ook willen ze deze trend keren. Herwonnen vertrouwen van en in professionals uit het openbaar bestuur moet die kentering gaan bewerkstelligen. Nog meer regel-risico-reflexen en data-analyse-audits is dan een doodlopend pad. In plaats daarvan zou transparantie over besluitvorming de weg vooruit plaveien. Rechters kunnen die route uitstippelen.
Intussen beweegt de uitvoerende macht echter ogenschijnlijk in tegengestelde richting. Onderdanen kunnen steeds moeilijker achterhalen waarom overheden zekere beslissingen nemen. Geautomatiseerde ketenbesluitvorming woekert. Zolang dat beperkt blijft tot gebonden besluiten is daar weinig op tegen, mits fouten tijdig en grondig verholpen kunnen worden. Verbonden datasets en zelflerende algoritmes beloven echter ook inzichten voor belangenafwegingen, die publieke bevoegdheden met discretionaire ruimte binnen het bereik van kunstmatige intelligentie brengen.
Mijn associatie tussen algoritmes en computers ging hierbij zo snel, dat we bijna zouden vergeten wat die buzzwords in de kern zijn: beslisregels. Juist ook menselijke besluitvormers werken in een professionele context bijna altijd met zo’n stappenplannen. In Ars Aequi ontvouwt professor Johan Wolfswinkel daarom tegelijkertijd een boeiend idee: bestuursrechters kunnen transparantie over ‘gegevens, aannames en keuzes’ ook verlangen bij níét-geautomatiseerde besluitvorming (zoals dat in de befaamde PAS-uitspraak gebeurt voor een gecomputeriseerde stikstofneerslagcalculator).
Tot slot begon econometrist en zelfverklaard ontcijferaar Sanne Blauw voor De Correspondent heel recent een project met weergaloze potentie. Ze gaat de alledaagse gezichten achter onze kunstmatige intelligentie portretteren. Hun levensverhalen en wereldbeelden zitten immers opgesloten in de ‘black boxes’, die overheden van rechters moeten gaan openen. Eerst de algoritmes achter de mensen dus, en dan de mensen achter de algoritmes. Het wordt razend interessant om te ontdekken wat die transparantie onze samenleving zal brengen.
Ik kan me natuurlijk lelijk vergissen, zo koud een week in het bestuursrecht. Maar volgens mij gebeuren hier belangrijke dingen. Nu nog uitvogelen hoe ik dat smeuïg breng, terwijl de buurman een toastje eiersalade smeert.