Advocaat Ellen Pasman hekelt in de eerste Meindert Fennema-lezing de machtige positie van de landsadvocaat, die zij de ‘stille ongecontroleerde macht in de Nederlandse rechtstaat’ noemt.

De lezing is vernoemd naar de in 2023 overleden politicoloog Meindert Fennema. Hij was een voorvechter van de vrijheid van meningsuiting en doceerde meer dan veertig jaar aan de UvA.

Pasman kruiste tijdens haar carrière in spraakmakende zaken de degens met de landsadvocaat. Zo stond zij journalist Willem Oltmans bij, wiens carrière en vrijheid van meningsuiting veertig jaar lang waren gefnuikt door de Nederlandse staat. Na jaren van procederen kreeg Oltmans een vergoeding toegekend van zestien miljoen gulden, een uitkomst die de staat én de landsadvocaat met man en macht wilden voorkomen, aldus Pasman.

Ongecontroleerde macht

Pasman hekelt de macht die de landsadvocaat als adviseur van de overheid heeft, zonder dat daar democratische controle op plaatsvindt. “Net als elke andere advocaat adviseert de landsadvocaat zijn cliënten en procedeert hij namens die cliënt. Alleen is het werkterrein wel iets uitgebreider, want de staat heeft vele hoedanigheden en op al die terreinen vraagt men om advies.

Ambtenaren hebben de neiging om adviezen over te nemen. Ook omdat zij vaak, en niet altijd terecht, menen dat zij de specifieke kennis niet in huis hebben en de landsadvocaat wel. Iets soortgelijks geldt voor bewindslieden. Menigeen heeft een schriftelijk advies van de landsadvocaat achter de hand.

Voor 2021 en de openbaarmaking van de toeslagenaffaire werd dat advies zelden of nooit geopenbaard. We wisten niet wat erin staat. Dat is op zichzelf al een democratisch tekort. Zo oefende de landsadvocaat dus onbekende invloed uit op wetgeving, op beleid, bij uitvoering van de wet of besluitvorming door ministers.”

Juridisering van de samenleving

De groei van het kantoor van de landsadvocaat – van 80 advocaten in de jaren ’80 tot 170 nu – zegt volgens Pasman iets over de juridisering van de samenleving en over het gebrek van interne kennis bij de overheid als het gaat om wetgeving en juridische procedures. “Vorige week nog bleek sparing partner te zijn voor een kabinet dat het verschil tussen overmacht en onvermogen als bijzondere omstandigheid voor de invoering van staatsnoodrecht niet helemaal helder voor ogen heeft. Voor het verschil tussen tsunami als natuurverschijnsel en metafoor geldt vermoedelijk hetzelfde.”

‘Het terughouden van documenten, door niet het volledige dossier, maar delen eruit te verstrekken aan de wederpartij en aan de rechter is eerder regel dan uitzondering’

In circa duizend procedures per jaar wordt de overheid bijgestaan door de landsadvocaat. Bij een deel van die procedures staat de overheid tegenover burgers. “Door de bijzonderheid van de cliënt zijn we er allemaal op de een of andere manier bij betrokken. Al was het maar omdat er uit de algemene kosten wordt geadviseerd en geprocedeerd”, zegt Pasman. “De vraag is dus ook of de burger wel waar voor zijn geld krijgt.”

Terughoudendheid

Ronduit cynisch is Pasman wanneer ze citeert uit het rapport van de commissie Silvis, die na de grote fraude bij Pels Rijcken moest onderzoeken of dit kantoor nog wel landsadvocaat kon blijven. De commissie schreef: “Stellig heeft de landsadvocatuur heel eigen kenmerken en problemen. Deze hangen samen met de bijzondere positie die de rijksoverheid inneemt. In tal van opzichten dwingt deze tot een grotere terughoudendheid en voorzichtigheid dan men als advocaat soms voor niet-overheidscliënten in acht behoeft te nemen. Zij liggen verder in de niet te onderschatten complexiteit van de juridische vragen die naar aanleiding van overheidshandelen kunnen rijzen.”

Pasman: “Dat moet u even tot u door laten dringen. Terughoudendheid en voorzichtigheid is niet de indruk die achterblijft bij degene die tien, vijftien, twintig jaar of langer in procedures met de landsadvocaat verwikkeld zijn geraakt. Terughoudendheid in letterlijke zin roept wel herkenning op. Het terughouden van documenten, door niet het volledige dossier, maar delen eruit te verstrekken aan de wederpartij en aan de rechter is eerder regel dan uitzondering.”

Probleemwolf in de rechtsstaat

Volgens Pasman is de landsadvocaat de probleemwolf in het bos van de rechtsstaat. “Hij springt over en onder rechtsstatelijke hekken door of kruipt door een tuchtrechtelijk rasterwerk. Alles lijkt toegestaan om het veronderstelde doel van de cliënt te dienen. Geen weg onbegaanbaar, geen gebied te ingewikkeld, geen moeras te drassig. Hij zet overal zijn tanden in; hier een wetsartikel uitleggend, daar een beleidsadvies gevend of openlijk in het strijdperk van de rechtzaal optreden tegen burgers, bedrijven of andere overheden. (…) Hij bijt waar hij kan en zo gebeuren er onderweg nog wel eens wat ongelukken. En niet iedereen brengt het er zonder kleerscheuren vanaf.”