Begin deze maand werd een onderzoek gepubliceerd dat liet zien dat ruim de helft van een groep van een paar duizend ondervraagde studenten kampt met angsten, depressie en zelfs suïcidale gedachten. We zijn rijker en lichamelijk gezonder dan ooit, maar ons innerlijk is een puinhoop. Hoe kan dat? En wat kunnen we eraan doen?
Door Juriaan Mensch
De negatieve effecten van de prestatiedruk onder jongeren en millennials is inmiddels aardig bekend aan het worden. Een burnoutcultuur is in de maak.
De kiem daarvoor wordt steeds vroeger gelegd lijkt het. Kinderen van negen raken tegenwoordig al overspannen door prestatiedruk en van alles moeten. Overal om me heen hoor ik soortgelijke verhalen of zie ik mensen uitvallen of worstelen. Vraag een willekeurig iemand hoe het gaat en het antwoord is: druk.
Hoe heeft het zover kunnen komen? Misschien kan een beetje vergelijkende psychoculturele archeologie wat duidelijkheid brengen.
Ik groeide op in een door Calvinistische arbeidsethos geobsedeerde omgeving: West-Friesland. Hoe meer werken om het werken – zonder je af te vragen waarom – hoe beter, aldus de culturele mantra die men klakkeloos uitleefde. Het ging er niet om door werken jezelf te ontplooien of te vinden. Integendeel, onderwerping aan het ideaal van constante vlijt was het doel, zonder te klagen. Ledigheid was immers des duivels oorkussen.
Ongemotiveerdheid en rebellie waren mijn reactie op de afwezigheid van een bevredigend antwoord op de waarom-vraag en de gevoelde afwezigheid van betekenis. Ik deed weinig aan school, maar was wel nieuwsgierig en eigenwijs. Ik verslond boeken, meestal antwoorden op die existentiële waarom-vraagstukken. Ik raakte al vroeg geïnteresseerd in Zijn in plaats van West-Fries Doen.
Dat mondde uit in het volgen van een spiritueel pad – Zen Boeddhisme. In een van de kloosters waar ik leerde mediteren kwam eens een Japanse Zenmeester vertellen over de verschillen tussen Oost en West, en waar de spirituele zoekers zoal mee worstelden. Wat hem en vele van zijn medemeesters opviel was het epidemische gebrek aan eigenwaarde, en de sterk ontwikkelde innerlijke criticus van Westerse studenten. Iets wat ze in het Oosten nauwelijks tegenkwamen.
Respect, eigenwaarde en acceptatie zijn in het Oosten meer een gegeven door het lidmaatschap van een groep, zolang je maar socialiseert en je de normen en waarden respecteert zit je goed. Het zijn daar collectieve culturen met een sterke focus op conformisme.
Verdienen
Hier in het Westen groeien we ook door een fase van socialisatie heen, maar ontwikkelen we verder en iets anders, omdat het ideaal het autonoom individu is. Parallel aan die ontwikkeling moet je hier respect, eigenwaarde en acceptatie van wie je bent juist verdienen.
Het individu is een Westers product, min of meer ontstaan door een langlopend onderzoek naar de plek van de mens in relatie tot God. Simpel gesteld streef je in het Oosten naar eenwording met God/Realiteit en realiseren dat het aparte Zelf een illusie is.
In het Westen stond niet de eenwording met God centraal, maar de relatie. Gedurende eeuwen aan culturele evolutie, door werk van figuren als Augustinus en Descartes, raakte Gods wil geïnternaliseerd in de mens. De geboorte van het moderne individu, rationeel, wilsbekwaam met persoonlijke verantwoordelijkheid en zelfbeschikking werd geboren. Van insh’allah naar ‘Ik wil’.
Tegenwoordig vragen we aan jongeren om die duizenden jaren aan culturele evolutie en socialisatie tot autonoom individu even in grofweg 20 jaar eigen te maken. Dat proces is een ingewikkelde navigatie door verschillende stadia van ontwikkeling. Het is een voortdurende dialoog tussen jezelf en de omgeving, met hopelijk een goede balans tussen steun en uitdaging op het juiste moment, zodat de ontwikkeling van elke fase duurzaam is.
Technologiegedreven culturele evolutie
Deze historische omweg brengt me terug naar de angstige en depressieve jeugd van tegenwoordig. Ik zie een aantal oorzaken samenkomen van de huidige crisis onder de studenten en vele millennials.
Een is de versnellende technologiegedreven culturele evolutie en een maatschappij die steeds complexer wordt. De vraag aan jongeren om te handelen als autonoom individu komt tegenwoordig vaak veel te vroeg. Aansluiting en je plek vinden in die fluïde context is veel moeilijker, ook door de keuzemogelijkheden en het snel verouderen van wat je tijdens je studie leert.
Daarnaast lijkt er een moderne vorm van een ouderwetse meme actief, die ooit een cruciale rol had in de evolutie van het moderne zelf: het Protestantse idee van predestinatie en uitverkorenheid, en de daaruit voortvloeiende Calvinistische arbeidsethos.
Dat idee sluit aan bij een andere oorzaak van de ervaren prestatiedruk onder jongeren en millennials. Er wordt vaak naar de combinatie van de alomtegenwoordigheid van de smartphone en social media verwezen. Daar zit wat in. Het vergelijkingsmateriaal voor je fragiele ontluikende zelf komt automatisch binnen via Instagram. Je peers showen steeds hun successen. Een geweldige baan binnengehaald, die fotogenieke relatie, dat strakke lijf. Uitverkoren.
God’s wil is vervangen door selecterende algoritmes en instemmende likes van een even oordelend en onzichtbaar publiek.
De mensen die daardoor negatief beïnvloed worden, lijken verwikkeld in een ouderwetse strijd voor hun ziel. De angst om niet gezien en uitverkoren te worden, niet speciaal genoeg zijn en je ongeschikt voelen voor het ontvangen van liefde is ondraaglijk voor diegene wiens autonome zelf zich net ontwikkelt.
Want zelf eigenwaarde en acceptatie moeten creëren in een systeem dat alle activiteit kwantificeert en evalueert als waardevol of waardeloos, waar gebrek aan privacy en oppervlakkigheid regeren en gevoelde betekenis ontbreekt: daar wordt een jong mens vroeg of laat ziek.
Intrinsieke waarde
Wat te doen? Als het ziekmakende Streven de antithese van Zijn is, dan zou deze polariteit beter managen een goed begin zijn. Want de balans is nu zoek.
Met meditatie, of andere vormen van innerlijk werk, kun je de illusie en leegte leren zien van het ego, beseffen dat het een mentaal-historisch construct is, deels gevormd door de cultuur waarin je opgroeit. Dat zien is tegelijk de essentie van de huidige gekte begrijpen: status en eigenwaarde proberen te creëren voor iets wat geen fundamentele realiteit heeft.
Door de huidige culturele onzin heenkijken, door jezelf te leren Zijn zonder je succes, rol, status of je 1000+ volgers, kun je je intrinsieke waarde hervinden en blijvend contact leren maken met datgene wat niet verandert in de dagelijkse drukte. Je hebt dan een keuze: eraan meedoen, of niet, en je eigen weg vinden.
Je wordt er misschien niet productiever of rijker door, maar wel vrijer en gelukkiger.