Designbescherming gaat eigenlijk over grenzen. Over letterlijke grenzen, want design is internationaal, maar vrijwel elk land kijkt op een andere manier naar het beschermen van ontwerpen en intellectueel eigendom. Maar het gaat ook over het opzoeken van grenzen. Tussen ‘kan nog net’ en ontoelaatbaar kopieergedrag. De Dag van de Designbescherming zet alles op een rij.
Het woord bescherming impliceert dat er een dreiging is. En die is er ook, zegt Jesse Hofhuis, organisator van de Dag van de Designbescherming en advocaat bij het Amsterdamse IE- en mediarechtkantoor AC&R. “Dat is dat de vormgeving van ieder product dat heel succesvol is, wordt nagevolgd. Met name de lage- en middensegmenten van de markt willen eigenlijk het liefst helemaal hetzelfde eruitzien als een succesvol merk. En dan krijg je het spel. Tot waar mogen ze gaan? Dat is de kern van deze dag. Tot waar mag iets ergens op lijken?”
54 modellen
Om het te illustreren pakt Hofhuis er een Dr. Martensschoen bij. “In 2018 werd de schoen weer populair bij een groot publiek. Vervolgens zag je talloze verschillende schoenen staan die allemaal meer of minder subtiel Dr. Martens nadeden, bij één detailhandelaar wel 54 verschillende modellen. En dan krijg je dus eigenlijk 54 keer de vraag: ‘Mag dit?’”
Het antwoord op die vraag is nog niet zo simpel. Al helemaal niet als het buitenland ook een woordje meespreekt. Hofhuis: “Het beschermen van productvormgeving kent eigenlijk vier soorten recht. Het eerste waar mensen in Nederland aan denken is het auteursrecht. Dus: ‘Ik heb een schoen ontworpen, ik heb een stoel ontworpen, ik heb een auto ontworpen. Dat is mijn creatie.’ Dat is het auteursrecht.
Daarnaast heb je het merkenrecht. En het merkenrecht is: ‘Ik herken dat’. Dus de rode zool van Christian Louboutin is een merk. En de discussie is dan vaak, is een vorm ook een merk? Dat is de tweede beschermingsmissie.
De derde is dat je een apart intellectueel-eigendomsrecht hebt voor productvormgeving. En dat heet modellenrecht.
En dan heb je daarnaast nog een algemeen leerstuk in het Nederlandse recht – op basis van de onrechtmatige daad. Dat heet dan de leer van de slaafse nabootsing en dat is onderdeel van de ongeoorloofde mededinging.”
Dus je hebt vier verschillende beschermingsregimes die naar ditzelfde onderwerp kunnen kijken. Neem de 54 schoenen die lijken op Dr. Martens. Dan kun je kijken, is dit een modelrechtelijk? Is dit acteursrechtelijk? Is het merkrechtelijk? Is het slaafse nabootsing? En dat loopt allemaal door elkaar.”
Internationale keuzes
En om dingen nog ingewikkelder te maken, hebben alle landen – ook binnen de Europese Unie – andere keuzes hierin gemaakt. “In Amerika zien ze productvormgeving vooral als merk. Dus als zij kijken naar een Dr. Martensschoen, dan zien ze vooral de identificatie van Dr. Martens en de reputatie. Namelijk de betekenis die Dr. Martens heeft verworven voor een schoen die eerder die betekenis niet had. Terwijl we in Europa van oudsher helemaal niet naar productvormgeving kijken als identificatie en reputatie. Wij kijken, met name in Nederland en Frankrijk, veel meer naar het auteursrecht. Wij kijken of de creatieve inspanning te herkennen is in het product, en willen dat beschermen..
Maar in andere Europese landen: Duitsland, Italië en vroeger ook het Verenigd Koninkrijk, vinden ze helemaal niet dat de creatie de kern is, zij kijken vaak vooral naar het modellenrecht of de ongeoorloofde mededinging.”
De EU werkt aan harmonisatie van manier waarop de verschillende lidstaten omgaan met designbescherming. Maar dat is een zaak van lange adem, zegt Hofhuis. “In theorie is het merendeel al lang geharmoniseerd, maar je ziet dat het heel lang duurt voordat landen hun traditie verlaten. Dat gaat met ongelooflijk veel gepiep en gekraak gepaard.”
Dag van de Designbescherming
Omdat die internationale ontwikkelingen zo belangrijk zijn, proberen de organisatoren van de Dag van de Designbescherming elk jaar een buitenlandse spreker uit te nodigen. Dit jaar komt de gastspreker uit Frankrijk, vertelt Hofhuis. “Het Europese Hof van Justitie lijkt de Franse route te kiezen. Dus om te kunnen voorspellen waar we heen gaan, is het heel interessant om te horen wat er in Frankrijk wordt gezegd.”
Daarnaast is er altijd een spreker zonder juridische achtergrond, die dus op een heel andere manier naar designbescherming kijkt. Hofhuis heeft deze keer een hoogleraar Consumentenpsychologie uitgenodigd. “Die kijkt naar wat lookalikes doen met de waardering van de consument voor een product.”
Hofhuis licht alvast een tipje van de sluier op. “Op het moment dat iets heel erg op het oorspronkelijke product lijkt, maar mensen zien dat het toch iets anders is, dan verkoopt het slecht. Want dan voelen mensen zich bedonderd. Dus als je, om maar iets te noemen, een pot pindakaas heel erg op Calvé laat lijken, dan waarderen mensen die pindakaas juist vrij slecht. Maar als hij er een beetje op lijkt, dan verkoopt dat wel goed, omdat mensen dan bepaalde kwaliteiten van het origineel toedichten aan de lookalike. In de consumentenpsychologie wordt dat de ‘reputatietransfer’ genoemd. Dus bedrijven zoeken die sweet spot, waar een product niet heel erg op het origineel lijkt, maar wel een beetje. Dat zijn allemaal psychologische effecten.”
AI en designbescherming
AI rukt overal op en het vakgebied van designbescherming is daarop geen uitzondering. De opkomst van met generatieve AI roept fundamentele vragen op, zegt Hofhuis. “De eerste vraag is of het auteursrecht creaties van AI beschermt. Ergens in de komende jaren gaat er wel een zaak naar het Hof van Justitie in Luxemburg. Ik denk dat ze daar zullen zeggen: ‘Nee, het moet een mens zijn’. Maar misschien verrassen ze mij wel en dan kan het dus dat AI-gecreëerde productvormgevingen, maar ook liedjes, schilderijen en romans auteursrechtelijk zijn beschermd.”
En dan heb je nóg een grote vraag die over AI hangt. Want AI verzint niets zelf, maar put uit beschikbare informatie. Bijvoorbeeld stockfoto’s die duidelijk zijn gebaseerd op Getty-foto’s. In hoeverre is dat een inbreuk op het auteursrecht? Daar gaan uitlegarresten over komen en dan kunnen we weer verder.”
Lookalikes
Kun je als advocaat gespecialiseerd in designbescherming nog wel met een neutrale blik door de stad lopen, of zie je dan overal lookalikes? Voor Hofhuis hangt het helemaal af van met welke zaak hij bezig is. “Ik deed ooit een zaak over de rode zool van Louboutin, dus ik was de hele tijd onder hakken aan het kijken om te zien welke kleur zool mensen eigenlijk dragen. Op een gegeven moment zat ik op een terras en liep er een vrouw in een rokje op hoge hakken voorbij. Ik draaide me om om naar de zool van haar schoenen te kijken. Ik draaide me weer terug, en zag de mensen om me heen kijken met een blik van ‘kon je het zien?’” Lachend: “Ja, probeer dat maar eens uit te leggen.”
Dag van de Designbescherming 2024
De Dag van de Designbescherming vindt plaats op donderdag 21 november 2024 in Hotel Jakarta in Amsterdam. Deelname aan deze dag is goed voor 5 NOvA Juridisch en 5 BMM.
Klik hier voor meer informatie en inschrijven
Lees ook:
